Vở ca kịch “Khát vọng Đam Săn” là kết tinh nghệ thuật của nhạc sĩ Nguyễn Cường sau những năm tháng miệt mài đi thực tế và sáng tác về vùng đất Đắk Lắk nói riêng và Tây Nguyên nói chung. Cuối năm 2021, tác phẩm vừa hoàn thiện và ra mắt công chúng, gây ấn tượng sâu sắc bởi quy mô và cách thức thể hiện.

Mong muốn lớn nhất của tác giả và các diễn viên là đưa ca kịch trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của tỉnh, trở về phục vụ buôn làng -Nhạc sĩ Nguyễn Cường chia sẻ với Cổng thông tin điện tử tỉnh Đắk Lắk.

BTV: Thưa Nhạc sĩ Nguyễn Cường, vở ca kịch “Khát vọng Đam Săn” được ấp ủ và hoàn thiện trong thời gian khá dài. Ông có thể chia sẻ về quá trình sáng tác, dàn dựng cũng như thông điệp gửi gắm qua tác phẩm này?
Nhạc sĩ Nguyễn Cường: Tôi đã có gần 40 năm gắn bó với mảnh đất Tây Nguyên, vở ca kịch “Khát vọng Đam San” được xây dựng, khắc họa từ Trường ca Đam San nổi tiếng của người Êđê. Tác phẩm do tôi viết nhạc, làm tổng đạo diễn và nhà văn Hồng Hoa biên kịch, Nghệ sĩ Nhân dân Y San Aliô biên đạo múa, Công ty văn hóa - du lịch Sông Thương Garden tổ chức sản xuất.

Lãnh đạo tỉnh tặng hoa cho nhạc sĩ Nguyễn Cường và êkip thực hiện tác phẩm

Hơn 40 năm qua đã có ít nhất 5 dự án “sân khấu hóa” thiên sử thi về Đam Săn nhằm quảng bá rộng rãi di sản văn hóa này; đồng thời cũng là một biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị của di sản “Bài ca chàng Đam Săn”. Tuy nhiên, vì những lý do khách quan và chủ quan nên các dự án trên đây đều bị gác lại, hoặc tiến hành dang dở. Phải đến đầu năm 2021, quyết tâm của lãnh đạo tỉnh và tài năng, tâm huyết của các nghệ sĩ mới gặp được “cơ duyên”. Vở ca kịch “Khát vọng Đam Săn” hoàn chỉnh và ra mắt vào thời điểm vừa kết thúc Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021 là một thành quả nghệ thuật mang nhiều ý nghĩa.

Hình tượng Đam San thể hiện khát vọng xây dựng, bảo vệ cộng đồng trước mọi thế lực siêu nhiên đe dọa. Chàng đã cảm hóa được Nữ thần Mặt trời và đem lại ánh sáng/sự sống cho buôn làng, bộ tộc hùng mạnh của mình. Vở ca kịch là khúc giao hòa tuyệt đẹp giữa con người với con người; giữa con người với thiên nhiên hùng vĩ, bao dung và cũng đầy bí ẩn. Sở dĩ, tôi chọn ca kịch bởi nó là thể loại nghệ thuật đỉnh cao, bao hàm động tác hát múa, đối thoại dựa trên nền dân ca, dân vũ và vốn âm nhạc truyền thống của người Êđê.

Về kết cấu “Khát vọng Đam San” gồm 5 chương (Đam San và H’Nhi; Xử tội Mtao Mxây; Buôn sang trông cậy; Nơi miền sáng; Mặt trời lên trên Cao nguyên bao la) do các nghệ sĩ, diễn viên Đoàn Ca múa dân tộc Đắk Lắk thể hiện.
Ca kịch “Khát vọng Dam Săn” mang thông điệp sống hòa hợp thiên nhiên. Khát vọng ấy chính là khát vọng về tinh thần đại đoàn kết, tinh thần vì cộng đồng của các dân tộc trên địa bàn Đắk Lắk cùng nhau nỗ lực vươn lên vững vàng cùng cả nước vì cuộc sống hạnh phúc và ấm no hơn.

BTV: Dù tác phẩm ca kịch được viết nên trên nền sử thi Dam Săn của dân tộc Êđê, nhưng nhạc sĩ Nguyễn Cường vẫn xây dựng thêm những tình tiết mới, ông có thể lý giải thêm về sáng tạo này qua tác phẩm như thế nào?

Nhạc sĩ Nguyễn Cường: Sử thi Tây Nguyên nói chung và “Bài ca chàng Đam Săn” nói riêng, với lối kể khan truyền thống, rất gần gũi với âm nhạc hàn lâm. Vì vậy nếu đưa lên sân khấu thì chọn ca kịch là phù hợp nhất. Nhưng “Ca kịch” hiểu theo nghĩa Opera thì là một loại hình đỉnh cao có những yêu cầu rất khắt khe chặt chẽ. Tuy nhiên thời hiện đại, mỗi dân tộc đã có những cách ứng xử hợp lý với Opera, trên nguyên tắc bảo đảm hồn cốt là các Aria, tạm hiểu là những “khúc độc thoại”.

Nhạc sĩ Nguyễn Cường chia sẻ với các cơ quan báo chí tại buổi họp báo ra mắt ca kịch

Theo đó, chúng tôi cũng đã chọn một cách xử lý phù hợp với điều kiện Tây Nguyên. Bên cạnh phần nhạc giao hưởng do nhạc sĩ Minh Đạo phụ trách thì tôi trực tiếp làm thêm phần nhạc truyền thống của Tây Nguyên. Sự kết hợp này bảo đảm vở diễn có được một phần của không khí ca kịch hàn lâm, một phần đặc trưng của âm nhạc Ê đê. Tôi viết 5 Aria cho 5 nhân vật quan trọng trước, từ đây tôi phát triển âm nhạc cho cả vở. Đây không chỉ là giải quyết “bài toán hàn lâm” mà còn vì công chúng khán giả. Bởi vì chúng tôi làm “Khát vọng Đam Săn” là trước hết để diễn cho đồng bào Tây Nguyên nghe và xem, hiểu được và yêu thích, trân quý di sản văn hóa dân tộc mình. Và nữa, tác phẩm phải được biểu diễn nhiều lần, nhiều không gian khác nhau, có thể phục vụ các lễ hội và khách du lịch… chứ không phải làm ra chỉ để diễn vài lần rồi… cất kho!”.

Như vậy, so với 8 chương của thiên sử thi “Bài ca chàng Đam Săn” thì ca kịch “Khát vọng Đam Săn” có sự “rút ngắn” về bố cục. Không chỉ thế, vở diễn còn có nhiều nhân vật, nhiều chi tiết bị thêm - bớt hoặc mang nội dung khác. Chẳng hạn: Trong Sử thi, Đam Săn cưới 2 chị em Hnhí và HBnhi, nhưng trong ca kịch chỉ cưới Hnhí. Trong Sử thi, Đam Săn cầu hôn Nữ thần Mặt trời nhưng bị từ chối và bị chết trên đường trở về, nhưng trong ca kịch thì Nữ thần Mặt trời vì yêu Đam Săn nên thu hết ánh sáng để “dụ” chàng. Rồi cũng vì yêu Đam Săn nên Nữ thần đã ban tặng cho chàng chiếc vòng ánh sáng. Đam Săn kiệt sức khi về tới buôn làng nhưng ánh sáng chàng mang về tràn ngập cao nguyên…

Lý giải về những “sự khác” trên đây, tôi và nhà văn Hồng Hoa đều sáng tạo từ cảm hứng về sử thi Đam Săn chứ không phải “chuyển thể” sử thi. Cảm hứng lớn nhất tỏa ra từ thiên sử thi này là khát vọng tự do (chống lại những ràng buộc tập tục lạc hậu); là khát vọng chung sống hòa hợp với thiên nhiên (muốn cưới Nữ thần Mặt trời làm vợ); là khát vọng mở rộng buôn làng, xây dựng một cộng đồng dân tộc hùng mạnh, một xã hội tràn ngập ánh sáng và tình yêu. Khai thác sử thi Đam Săn để sáng tạo vở ca kịch, các tác giả chỉ nhằm làm nổi bật hơn, khắc họa rõ nét hơn những khát vọng đó. Và vở ca kịch đã cơ bản đạt được ý đồ nghệ thuật đó. Rõ ràng, ca kịch “Khát vọng Đam Săn” không phải là “chuyển thể” thiên sử thi Bài ca chàng Đam Săn.

Trong kho tàng văn học dân gian của nhân loại, liên quan đến ứng xử với Mặt trời, loài người thường có 3 cách thức: Cầu xin (cúng bái, tế lễ); chống đối (thần thoại bắn rớt Mặt trời, đánh nhau chinh phục Mặt trời); hoặc đánh lừa, ăn cắp (như Promete). Người Ê đê cổ đại của Tây Nguyên hùng vĩ đã không chọn những cách thức như thế, mà tìm cách giao hòa, chung sống với Mặt trời, muốn cưới Mặt trời làm vợ; tức là muốn được chung sống hài hòa yêu thương với thiên nhiên để tăng thêm sức mạnh cho cộng đồng, đặng thực hiện khát vọng xây dựng một bộ tộc (dân tộc) hùng cường, thịnh vượng. Đó là khát vọng nhân văn, mỹ cảm, tiến bộ mà loài người văn minh thời hiện đại đang “ngộ” ra và phấn đấu. Đó cũng là Khát vọng Lớn của dân tộc Việt Nam trong sự nghiệp Đổi mới, hội nhập và phát triển!

Đồng thời, các tác giả phải chọn các giải pháp “rút gọn”, sáng tạo nội dung và xử lý âm nhạc, bố trí sân khấu như vở ca kịch thì mới khả dĩ biểu diễn được tại nhiều không gian, phục vụ được nhiều đối tượng, thuận tiện cho các đơn vị nghệ thuật khi dàn dựng…

Ngoài âm nhạc và vũ điệu ra, điều khiến tôi bận tâm nhất là ngôn ngữ đối thoại, cũng như hát vần trong 5 chương xuyên suốt của tác phẩm. Làm sao để ngôn ngữ trong vở diễn này phải bóng bẩy, hình tượng như sử thi Đam San vốn có là yêu cầu và cũng là yếu tố quan trọng. Qúa trình viết kịch bản cho vở ca kịch “Khát vọng Đam San” tôi cũng hết sức lưu tâm về điều đó và đã cùng người viết lời kịch bản - nghệ sĩ Hồng Hoa tiêu tốn nhiều tâm sức nhằm đáp ứng (ở mức có thể và cao nhất) cho yếu tố nghệ thuật đặc trưng và giàu bản sắc.

BTV: Để ca kịch “Khát vọng Đam San” đi vào lòng công chúng, thật sự là nhịp cầu nối văn hóa các dân tộc tỉnh Tây Nguyên và lan tỏa ra thế giới, ông có mong muốn điều gì từ địa phương, thưa ông?
Nhạc sĩ Nguyễn Cường: Có thể nói “Khát vọng Đam San” được xây dựng khá hoành tráng, công phu trên nhiều mặt: biên kịch, biên đạo múa, sân khấu, âm nhạc và khí nhạc… nên đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ, tinh tế và đầy nỗ lực của các nghệ sĩ, diễn viên tham gia trình diễn.  

Một cảnh trong tác phẩm Ca kịch "Khát vọng Dam Săn"

Đề án ca kịch “Khát vọng Dam Săn” là một trong những đề án quan trọng của tỉnh với mong muốn xây dựng một tác phẩm lớn trong nền âm nhạc Việt Nam; phục dựng, bảo tồn, trình diễn lịch sử văn hóa dân tộc người Êđê ở Tây Nguyên qua những làn điệu, vũ điệu được sử dụng trong tác phẩm…

Hi vọng tác phẩm của tôi và các cộng sự chỉ như một “bộ khung” để các đơn vị nghệ thuật có thể tiếp tục sáng tạo bồi đắp thêm, tùy vào khả năng, điều kiện thực tế của mỗi đơn vị và địa phương. Thậm chí, vở diễn có thể được dàn dựng phát triển bởi những nhà hát Opera danh tiếng, biểu diễn trên những sân khấu lớn trong nước và trên thế giới.

Dù bị ảnh hưởng bởi dịch COVID-19 nhưng tỉnh vẫn quan tâm để tác phẩm được hoàn thiện. Và chúng tôi hy vọng rằng, vở ca kịch “Khát vọng Dam Săn” sẽ thật sự đi vào đời sống, tất cả người dân đều được thưởng thức và yêu mến. Từ đó, góp phần giáo dục cho thế hệ trẻ hiểu và trân trọng giá trị văn hóa truyền thống, cho dù có đi đâu, làm gì thì vẫn giữ tình yêu với buôn làng.

Thời gian đến, chúng tôi tiếp tục phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch xây dựng kế hoạch cụ thể để đưa tác phẩm đến với công chúng. Trước hết là diễn tại các buôn làng trên địa bàn tỉnh, sau đó là ở các tỉnh Tây Nguyên để nó thật sự là nhịp cầu nối văn hóa các dân tộc tỉnh Tây Nguyên và lan tỏa ra thế giới.

Mong muốn của tôi cũng như địa phương sẽ tổ chức biểu diễn “Khát vọng Đam Săn” phục vụ người dân thiết thực góp phần thực hiện sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa trên quê hương sử thi Đăm Săn. Đồng thời sẽ có các giải pháp cụ thể để tác phẩm trở thành một sản phẩm du lịch của Đắk Lắk nói riêng và Tây Nguyên nói chung; góp phần đa dạng hóa các sản phẩm văn hóa, nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên trong giai đoạn hiện nay.
Sáng tạo nghệ thuật phải hướng đến cộng đồng, được cộng đồng tiếp nhận thì sự sáng tạo mới thực sự là bảo tồn và phát triển văn hóa truyền thống đúng hướng và có hiệu quả.

Xin cám ơn nhạc sĩ Nguyễn Cường!